Het Max Euweplein wordt binnenkort vernieuwd. Het plein is de oude binnenplaats van de gevangenis die hier van 1850 tot 1979 in bedrijf was. Het gebouw staat er nog steeds. In de Tweede Wereldoorlog was deze gevangenis één van de beruchtste plekken van de stad.
De in 1850 opgeleverde ‘Cellulaire Gevangenis’ aan de Weteringschans is de oudste gevangenis van Amsterdam. Het is een voor zijn tijd ultramodern complex met 224 cellen die qua voorzieningen comfortabeler zijn dan veel Amsterdamse woningen. In de loop der jaren zal het hoofdgebouw -het zogenaamde Kruisgebouw- uitgebreid worden met personeelswoningen, een gerechtsgebouw en een overdekte binnenplaats. Veel van deze bijgebouwen zijn later afgebroken, maar het oorspronkelijke Kruisgebouw staat er nog steeds.
Overdekte luchtplaats
In 1890 wordt de Cellulaire Gevangenis verbouwd tot Huis van Bewaring, wat inhoudt dat er vooral personen in voorlopige hechtenis worden opgenomen in plaats van langgestraften. Het complex wordt uitgebreid met personeelswoningen, een Kantongerecht, en een overdekte luchtplaats. Rond deze tijd wordt ook een tweede gevangenis aan de Havenstraat geopend -de huidige British School- en spreken we van Huis van Bewaring 1 (Weteringschans) en Huis van Bewaring 2 (Havenstraat). In de Tweede Wereldoorlog wordt het Lloyd Hotel door de Duitsers als derde gevangenis in gebruik genomen, Huis van Bewaring 3.
Tweede Wereldoorlog
In de Tweede Wereldoorlog is de gevangenis aan de Weteringschans één van de beruchtste plekken van de stad. Veel Amsterdammers die door de gevreesde Duitse Sicherheitsdienst zijn opgepakt op verdenking van verzetsactiviteiten worden hier vastgehouden en gemarteld. In april 1944 besluit het verzet tot een spectaculaire bevrijdingsactie. Zo’n 30 bewapende verzetsmensen overvallen in de nacht van 30 april op 1 mei de gevangenis, maar de actie loopt uit op een drama. Bij de hevige schietpartij die volgt, raakt verzetsleider Gerrit van der Veen zwaargewond. Toch weet hij te ontsnappen. De Duitsers ontketenen een klopjacht in de stad. Van der Veen wordt op zijn verpleegadres opgepakt. Op 10 juni 1944 wordt hij in de duinen van Overveen geëxecuteerd. Op 14 juli volgt een tweede poging om verzetsmensen te bevrijden uit de gevangenis aan de Weteringschans. Ook deze poging mislukt. Er komen 13 verzetsmensen om het leven.
Anne Frank
Op de plek van het huidige Holland Casino staat in de oorlog de zogenaamde ‘Jodenbarak’. Hier worden opgepakte Joden soms met 16 tegelijk in één kleine cel opgesloten, zonder voedsel of sanitair. Op de binnenplaats moeten ze urenlang rondlopen, terwijl ze gedwongen worden te roepen “ik ben Jood, sla me dood, het is mijn eigen schuld!“. Anne Frank brengt hier op 6 en 7 augustus 1944 haar laatste nachten in Amsterdam door. Op 8 augustus 1944 gaan zij en haar familie vanuit hier naar het Centraal Station, waarna ze naar Westerbork worden vervoerd. Op 3 september worden ze per trein naar Auschwitz vervoerd. In oktober worden Anne en haar zus Margot naar concentratiekamp Bergen-Belsen overgebracht. Daar sterven zij in februari 1945 aan ziekte en uitputting.
Nieuwe bestemming
Eind jaren 50 van de vorige eeuw wordt besloten het Huis van Bewaring te sluiten en een nieuwe gevangenis neer te zetten in de Bijlmer. Het zal nog 30 jaar duren voordat er overeenstemming is over de herinrichting van het terrein en de nieuwe functie van het oude, beladen Kruisgebouw dat nog tot 1979 in bedrijf blijft als gevangenis. Eind jaren 80 is het dan eindelijk zover en kan met de bouwwerkzaamheden worden begonnen. Het Kantongerecht en het Kruisgebouw blijven behouden; de rest van het complex wordt afgebroken.
Max Euwe
Na oplevering van het vernieuwde plein en het eveneens fonkelnieuwe gebouw van Holland Casino zijn de reacties niet altijd even positief. Het Casino van architect Ruyssenaars lijkt verdacht veel op het Muziektheaterdeel van de Stopera en wordt vanwege de witte voorgevel met een zwarte rand (een ‘rouwrandimpressie’) vergeleken met een mortuarium. Over het plein schrijft het NRC de profetische woorden: ‘Een kakofonie van modieuze stileringen, zowel in vorm als kleur. Een dergelijk goedkope schepping kan niet anders dan een tijdelijk bestaan zijn beschoren.’
Gezien de geschiedenis van de plek zou je misschien anders verwachten, maar de herontwikkelde gevangenis komt geheel in het teken van schaken te staan. Het plein wordt vernoemd naar de enige Nederlandse wereldkampioen schaken die we ooit gehad hebben, de Watergraafsmeerder Max Euwe (1901-1981). Bij Euwes geboorte was de Watergraafsmeer een zelfstandige gemeente; vanaf 1921 hoort het gebied bij Amsterdam. Euwe was wereldkampioen tussen 1935 en 1937. De brug over de Stadhouderskade naar het Max Euweplein is vernoemd naar die andere Nederlandse schaker van wereldklasse: Hein Donner. Vanaf 1996 bevindt zich een groot schaakbord op het plein, een idee van de toen 10-jarige Amstelveense scholier David van Zeggeren, die er een prijsvraag voor ‘ideeën die de stad een impuls geven’ mee won. Het schaakspel trekt direct veel bekijks, maar levert ook problemen op. Zo zijn er opstootjes en worden de stukken gestolen.
Homo Sapiens Non Urinat in Ventum
De ingang naar het nieuwe Max Euweplein wordt gevormd door een hoge zuilengang. De architecten Zaanen en Spanjers laten bovenin deze zogenaamde colonnade een door henzelf bedachte Latijnse spreuk beitelen: ‘Homo Sapiens Non Urinat in Ventum’, wat zoiets betekent als ‘Een verstandig mens urineert niet tegen de wind in’. Architect Kees Spanjers licht toe: ‘De tekst is een reactie op de voor- en tegenspoed tijdens de bouw. Toen de colonnade als idee was geboren, vond ik dat daar ook een tekst op hoorde. Die tekst heeft van meet af aan op de tekeningen gestaan, maar geen mens die natuurlijk Latijn begrijpt. Ook niemand die er maar over heeft gepiekerd er een vraag over te stellen.’ Helaas is het geen correct Latijn, het woord urinat bestaat helemaal niet als werkwoord in het Latijn.
De zuilengang met Latijnse boodschap van architect Spanjers. Daarachter de ingang van het geheel verbouwde maar nog steeds herkenbare Kruisgebouw van het oorspronkelijke Huis van Bewaring Weteringschans.Herinrichting
Het ontwerp voor de herinrichting van het Max Euweplein is samen met ondernemers en bewoners gemaakt. Het plan werd onder meer in de vergadering van de stadsdeelcommissie van 19 april 2022 behandeld. Over 3 weken wordt dit vervolgd. Zodra de stadsdeelcommissie akkoord is met het plan, kan begonnen worden met de werkzaamheden.
