Het oudste bouwwerk van Amsterdam

De Oude Kerk is het oudste gebouw van Amsterdam. Maar niet ver van die kerk vandaan, vinden we de resten van een nog veel ouder bouwwerk. Opgegraven in 1994, maar inmiddels weer onder de grond verdwenen. Het gaat om een kasteel uit het jaar 1280. De oudste zichtbare delen van de Oude Kerk dateren uit de tweede helft van de 14e eeuw; de gevonden kasteelresten zijn bijna 100 jaar ouder.

Amsterdam in 1280

In de tijd dat het kasteel wordt gebouwd, is dit gebied onderdeel van het Heilige Roomse Rijk. Aan het hoofd daarvan staat de keizer. Nederland zoals wij dat nu kennen, is dan onderverdeeld in graafschappen, bisdommen en hertogdommen. Het jonge vissersdorpje Amestelledamme – Ame is water, Stelle is verhoogde – bevindt zich officieel in het Utrechtse bisdom Nedersticht. Het bestaat uit niet meer dan de Nieuwendijk en de Warmoesstraat. De Utrechtse bisschop heeft het gebied vanaf 1279 verpand aan de graaf van Holland, Floris V. Het daadwerkelijke beheer is in handen van de familie Van Aemstel. Al vanaf eind 12e eeuw gaat dit landheerschap bij de Van Aemstels over van vader op zoon.

Ruwe tijden

Floris is een strenge baas. Als hij ontevreden is over de Van Aemstels, zet hij ze zonder pardon gevangen. En er gaat het gerucht dat hij de vrouw van Gerard van Velsen, heer van Beverwijk, verkracht heeft. De vorige baas van de Van Aemstels, de bisschop van Utrecht, was ook al niet bepaald mild. In 1252 laat hij de dan heersende Gijsbrecht van Aemstel III achter een paard binden en door Utrecht slepen tot er weinig meer van hem over is.

In 1296 beramen de Van Aemstels samen met Gerard van Velsen een moordcomplot tegen Floris V. De graaf wordt gevangengenomen, krijgt een handschoen in de mond gepropt en wordt door Gerard van Velsen met 22 messteken om het leven gebracht.

Dat is het einde van Floris V, maar ook van de Heren van Aemstel. Floris’ zoon Jan I neemt namelijk wraak door hun bezit af te pakken of te vernietigen. Zij vluchten naar het buitenland en eindigen daar in obscuriteit. Dat is beter dan hoe het met Gerard van Velsen afloopt: hij wordt 3 dagen lang gemarteld en uiteindelijk in een met spijkers beklede ton door de straat gerold tot er ook van hem weinig over is.

Kasteel Heren van Aemstel

Gedurende hun heerschappij besturen de Heren van Aemstel hun gebied waarschijnlijk vanuit Ouderkerk aan de Amstel. Maar er zijn ook historici die ervan overtuigd zijn dat ze een familiekasteel bezitten pal aan de Amstelmonding. Hartje Amsterdam dus. Dit kasteel wordt voor het eerst genoemd in een document uit 1204 en zou precies een eeuw later door Jan I verwoest zijn. Ook in het beroemde toneelstuk ‘Gijsbrecht van Aemstel’ van Joost van den Vondel uit 1638, bevindt het kasteel van de Heren van Aemstel zich aan het IJ. De opwinding is dan ook groot als de archeologische dienst van de gemeente in maart 1994 bij de bouw van de parkeergarage aan de Nieuwezijds Kolk, diep onder de grond op een eeuwenoud bouwwerk stuit. Is dit het legendarische kasteel van de Heren van Aemstel?

De muren van het bouwwerk zijn zo’n 20 à 25 meter lang en worden onderbroken door torens. Ter vergelijking: de muren van het Muiderslot zijn zo’n 35 meter lang, en dat wordt als een kleiner kasteel gezien. Het betreft hier dus een opmerkelijk klein kasteel. De bouwdatum wordt in eerste instantie geschat op begin of midden 1200.

Felle discussie

Het bouwwerk is de belangrijkste archeologische vondst in Amsterdam ooit. Er worden kijkdagen georganiseerd waarbij Amsterdammers een blik in de bouwput kunnen werpen op het oudste door mensenhanden gemaakte bouwwerk van Amsterdam. Maar ondanks de 99% zekerheid van stadsarcheoloog Baart dat het hier het kasteel van de Heren van Aemstel betreft, barst er tussen deskundigen een felle discussie los over wat het bouwwerk precies is en wie het heeft gebouwd.

Meer opgravingen

De archeologen pleiten ervoor het bouwwerk permanent toegankelijk te houden en in het ontwerp van de parkeergarage in te passen. Dit blijkt te ingewikkeld. En zo kan het gebeuren dat Amsterdams oudste bouwwerk weer onder de grond verdwijnt. Of het hier het kasteel van de Heren van Aemstel betreft, blijft onderwerp van discussie. Archeologen blijven gefascineerd door het bouwwerk en er volgen in 1999, 2002 en 2006 meer opgravingen op de plek. Die is dan slechts gedeeltelijk begaanbaar via een aangelegde tunnel die telkens met hydrokorrels wordt gevuld. Met radaronderzoek zijn ook de niet begaanbare plekken in kaart gebracht, alhoewel onduidelijk is hoe het binnenterrein eruitzag.

Dezelfde locatie. Je zult het je niet realiseren als je aan het winkelen bent op de Nieuwendijk of een biertje drinkt bij café In de Wildeman, maar onder je voeten bevinden zich de resten van een kasteel uit de 13e eeuw, het oudst bekende bouwwerk van Amsterdam.

Toch niet…

Anno 2020 is de plek permanent afgesloten. Inmiddels is duidelijk dat het zeer waarschijnlijk gaat om een verdedigingswerk, gebouwd door Floris V. Het hout van de fundering komt uit 1280 tot 1290. Dat is de periode dat de laatste Van Aemstel gevangen zat of net vrijgelaten was. Geen kasteel van de Heren van Aemstel dus. Maar wel het oudste bouwwerk van Amsterdam, diep onder de grond. Op een plek waar dagelijks duizenden Amsterdammers langslopen, zich onbewust van de mysterieuze historie die zich onder de grond bevindt. Net als al die andere passerende Amsterdammers de afgelopen eeuwen.