Het Tolhuis: Amsterdams horrorhotel

Een indringende stank van rottend vlees en kamers met uitzicht op ontbindende lijken. Welkom in Het Tolhuis.

In 1662 is Amsterdam Noord een compleet verlaten vlakte. Het enige wat zich hier bevindt is de aanmeerplek van het Buiksloterveer, dat passagiers vanuit de stad vervoert die verder noordwaarts willen. En het galgenveld. Daar worden sinds 1400 de lijken van geëxecuteerde misdadigers achtergelaten ‘om van de vogelen gegeten, en van de lucht verteert te worden’. Het is een desolate, macabere plek. Toch wordt hier, pal naast het galgenveld, in 1662 een herberg neergezet: het Tolhuis.

amsterdam1770_klein2 — Kaart uit 1770 met het Tolhuis, dan nog pal aan het IJ. Links, 150 meter van de herberg vandaan,”t Gerecht’ met kunstig getekend een knekelput en wat hangende ongelukkigen. Noord is dan nog een volkomen verlaten natuurgebied.

Vogelwijk

Het Tolhuis bevindt zich op het uiterste puntje van Noord, aan het water van het IJ. In het gebied Volewijck, afgeleid van Vogelwijk. Vernoemd naar de vele vogels die het galgenveld bevolken. Het Tolhuis dankt zijn naam aan de tol die moet worden betaald om de Buikslotervaart op te mogen varen. In eerste instantie bewoont alleen de tolgaarder met zijn gezin het huis. Niet veel later wordt de tolgaarder ook herbergier, met name omdat het regelmatig voorkomt dat arriverende schippers de stad niet meer in kunnen. Dat komt doordat de stad ‘s avonds hermetisch wordt afgesloten. De nieuwe herberg bij het galgenveld biedt uitkomst.

010097005043_klein4 — *Zicht vanaf de stad op Noord rond 1700: rechts het Tolhuis, links het galgenveld met knekelput en een lange rij ongelukkigen.*

Bungelende lijken

Vermoeide reizigers naar of vanuit Amsterdam kunnen in het Tolhuis genieten van typisch 17e-eeuwse Amsterdamse kost als haring, worst of brood, weggespoeld met veel bier of rijnwijn. Daarna kan de verzadigde gast blijven overnachten in één van de kamers van de herberg. Dat is een vreemde ervaring. Het gebied rondom het Tolhuis is compleet verlaten, maar 150 meter verderop is enige beweging. Hier bungelen de lijken van ter dood gebrachte misdadigers die hier na hun executie op de Dam naartoe zijn gebracht. Sommige lijken hangen boven de knekelput en vallen langzaam uit elkaar. Andere zijn op een wiel gebonden. De 18-jarige Elsje Christiaens is aan een paal gebonden. De bijl waarmee ze een vrouw vermoordde is opgehangen naast haar hoofd.

010097002163 — *Zicht vanaf het galgenveld op het Tolhuis rond 1700: links de knekelput, daarnaast staketsels met wielen voor de geradbraakten, daarnaast het Tolhuis.*

volewijck1664 — *A room with a view: het uitzicht vanuit het Tolhuis. Helemaal rechts Elsje Christiaens. Tekening uit 1664 van Anthonie van Borssom.*

20200203_143309043_iOS — *Dezelfde locatie vandaag de dag: het oude galgenveld tegenover de A’dam Toren en Eye. Links zicht op de Tolhuistuin met daarachter het Tolhuis, rechts het Centraal Station.*

Populair uitje

Het galgenveld is ongeveer een voetbalveld groot. Er worden in deze tijden gemiddeld zo’n 3 keer per jaar executies uitgevoerd, meestal op de Dam. De lijken worden vervolgens naar het galgenveld gebracht en aan de natuur overgelaten tot ze vergaan zijn. Dit kan een flinke poos duren. Het galgenveld is in de loop der jaren dus een drukke bedoening geworden. Dat weerhoudt de Amsterdammer er niet van de plek te bezoeken. Een dagje galgenveld is een populair uitje, ook leerzaam voor de kinderen. Het is één van de meest populaire dagjesbestemmingen voor het 17e-eeuwse Amsterdamse gezin. Dit legt het Tolhuis geen windeieren. In 1770 wordt er een theekoepel bijgebouwd. Gezellig.

010097004833 — *Het Tolhuis in 1770, met spiksplinternieuwe theekoepel.*

Heel wat gewend

Overnachten in het Tolhuis moet een bizarre ervaring zijn geweest. Zowel visueel, door het zicht op de lijken, als qua geur en geluid, door de natuur die zijn werk doet op de ontbindende lichamen. Toch zijn er geen verhalen van afschuw bekend van Tolhuisgasten uit die tijd. Wat weer heel veel zegt over de gevoeligheid van de 17e/18e-eeuwse Amsterdammer. Die was wel wat gewend en vond overnachten naast een veld vol stinkende lijken kennelijk niks bijzonders.

010055000239 — *Het Tolhuis gezien vanaf Amsterdam, een piepklein huisje in een lege vlakte. Op het IJ een stadsroeiboot die zojuist is vertrokken naar Noord. Tekening van Christiaan Andriessen, 1809.*

Nieuwe tijden

Vanaf 1795 worden ter dood gebrachte misdadigers niet meer tentoongesteld. Het galgenveld wordt ontruimd, maar het Tolhuis blijft onverminderd populair. In 1859 voldoet het oude Tolhuisgebouw niet meer. De Amsterdamse gemeenteraad besluit er een nieuw gebouw neer te zetten om ”t uitgaanslustig Amsterdam aangename oogenblikken van verpoozing te bezorgen’. Er wordt land aangeplempt waardoor er rondom extra grond bij komt. Grootste attractie is het adembenemende uitzicht vanaf Noord op de stad nog zonder Centraal Station.

7422 — *Adembenemend uitzicht op de stad:’Een zomeravond bij het Tolhuis’ van Nicolaas van der Waay, 1891.*

20200203_144618676_iOS — *Dezelfde plek maar tegenwoordig met een iets ander uitzicht.*

Het nieuwe Tolhuis is direct een succes. Er zijn zondagen waarop wel 3.000 Amsterdammers zich per stoomboot naar het Tolhuis laten vervoeren om hun stad vanaf de overkant te aanschouwen. In het Tolhuis kun je paard en wagen huren om verder noordwaarts te trekken. Er wordt een grote tuin aangelegd met een speeltuin. Daar worden ook muziekvoorstellingen, feesten en vuurwerkshows gegeven.

tolhuis1860 — *Korte tijd bestond het nieuwe gebouw, links, naast het oude Tolhuis, rechts.*

20200203_142457719_iOS — *Het Tolhuis tegenwoordig.*

tolhuis1861 — *Een zomeravond bij het Tolhuis rond 1860.*

010137000710 — *Dezelfde plek 40 jaar later, de Tolhuistuin rond 1900.*

PRKBB00420000003 — *Binnen in het Tolhuis, 1915.*

Tolhuistuin

Begin 1900 raakt het Tolhuis in verval. De grote tuin komt in het bezit van de Bataafse Petroleum Maatschappij, het latere Shell. In de jaren ’60 zet Shell er het huidige gebouw neer, tegenwoordig bekend als de Tolhuistuin. Het huidige Tolhuis is allang niet meer het horrorhotel dat het van 1662 tot 1795 was. Maar het is nog steeds een gewilde locatie voor verpozing en vermaak. Helaas niet meer met het magnifieke uitzicht op een open havenfront en stad. Wel is 150 meter verderop nog het vroegere galgenveld. Tegenwoordig een gerieflijke plek met bankjes om te zitten, voetballende kinderen en spelende honden. Niets herinnert meer aan de desolate, macabere plek die dit ooit was.