De Oude Kerk is het oudste gebouw van Amsterdam. Het gebouw was het middelpunt van het laatmiddeleeuwse stadse leven. Er werd gefeest, getrouwd, gebeden en gerouwd. Het was kerk, buurthuis en overdekte begraafplaats ineen. Behalve een vloer met daaronder 10.000 dode Amsterdammers bevatte de kerk een ultrageheime kamer waar niemand mocht komen en een toren met Amsterdams oudste metselwerk. In die toren werd onlangs een tijdscapsule gevonden.
Eerste vereiste in een dorp of stad is de aanwezigheid van een gebedshuis, zo werd in vroeger tijden gedacht. Het duurde dan ook niet lang voordat in het prille Amsterdam de eerste kerk verscheen. Het was een houten gebouw en stond eind 13e eeuw precies op de plek van de huidige Oude Kerk. Rond 1300 werd dit houten gebouw vervangen door een stenen kerk. Deze kerk was 41 bij 18 meter groot en had een toren van 9×9 en 28 meter hoog. Zowel kerk als toren zijn in de loop der eeuwen flink verbouwd en uitgebreid, waarbij vrijwel al het oorspronkelijk materiaal van die eerste ‘oer’-kerk verloren ging. Behalve op één plek: de binnenzijde van het onderste deel van de kerktoren bestaat nog steeds uit het originele veertiende- eeuwse metselwerk van die allereerste Amsterdamse kerk.
De Oude Kerk middenin het oude centrum van Amsterdam, enigszins verscholen tussen de Warmoesstraat en Oudezijds Voorburgwal.
Oudste dode Amsterdammer
De Oude Kerk is in het van religie doordrenkte laatmiddeleeuwse Amsterdam het middelpunt van het stadsleven. Er wordt gebeden, getrouwd, feest gevierd en begraven. Nog voor de bouw van de Oude Kerk bevond zich op deze plek Amsterdams eerste begraafplaats. Dit werd duidelijk toen tijdens archeologisch onderzoek in 1963 onder de Oude Kerk een zogenaamd boomkistgraf werd ontdekt uit omstreeks 1200. In het graf lag het skelet van een ongeveer 35-jarige man. Het boomkistgraf is het oudste graf dat ooit is gevonden in Amsterdam. Helaas weten we verder niks over de man. Was het iemand die iets bijzonders betekende voor het prille dorpje aan de Amsteloever? Eén van de eerste Amsterdamse boeren of vissers? We weten het niet.
30 vierkante meter woonoppervlak
Bij latere opgravingen rondom de Oude Kerk werden resten van houten huizen uit de 13e eeuw gevonden, deze gaven inzicht over hoe de buurt er rond 1250 uitgezien moet hebben. De houten huizen waren 10x3x5, wat inhoudt dat de eerste Amsterdamse gezinnen een gemiddeld woonoppervlak van 30 vierkante meter hadden. Ook werd er een gedeelte van een stenen huis gevonden, dat is daarmee het oudste stenen woonhuis van Amsterdam.
Dezelfde plek tegenwoordig.
Drukste begraafplaats
Behalve kerk en ontmoetingsplek was de Oude Kerk ook een overdekte begraafplaats. Tussen 1300 en 1865 lagen er zo’n 10.000 mensen in de kerk begraven. De kerk bevatte ruim 2000 graven die elk 4, soms 5 kisten diep waren en regelmatig werden geruimd als grafrechten waren verlopen of werden verkocht. Dit gebeurde bijvoorbeeld met de arme schilder Rembrandt van Rijn. Hij kon in 1662 de grafrechten voor zijn overleden vrouw Saskia van Uylenburgh niet meer betalen dus verkocht hij haar graf. Of haar resten toen direct geruimd zijn is niet duidelijk, wel dat haar grafsteen verdween en haar plek vanaf dat moment door andere doden werd gebruikt. Pas in 1953 werd de exacte plek van Saskia’s graf gelokaliseerd en daar een nieuwe zerk met haar naam op gelegd.
Al met al moet het in de oude kerk dus eeuwenlang een constante drukte van belang zijn geweest wat betreft begrafenissen en treurende nabestaanden. Daarnaast laat het zich raden welke andere nadelen er kleven aan zoveel doden op zo’n klein oppervlak in een overdekte ruimte. Vanaf 1865 wordt het begraven in de kerk dan ook om hygiënische redenen verboden. Anno 2021 zijn vrijwel alle graven geruimd en de stoffelijke resten in een knekelput achterin de kerk gelegd. Door een glasplaat in de vloer is daar de inhoud van de knekelput te zien: botten, een schedel. Misschien wel van Saskia zelf.
IJzeren kapel
De Oude Kerk was eeuwenlang de belangrijkste plek van de stad. Er werden ook de belangrijkste documenten bewaard op een daarvoor speciaal ontworpen plek die omgeven was door geheimzinnigheid: de IJzeren Kapel. Niemand kon en mocht in zijn eentje deze ruimte betreden. De massief ijzeren deur naar deze kapel bevond zich 5 meter boven de grond en was dus alleen met een ladder te bereiken. Daarnaast waren er 4 sleutels nodig om de deur te openen. Achter de deur bevond zich een kleine ruimte met een zogenaamde charterkast, een kistje met lades om documenten te bewaren. In deze charterkast bevond zich onder meer het bekende tolprivilege uit 1275, het eerste officiële document waarin Amsterdam als stad genoemd wordt. Van 1515 tot 1892 was de IJzeren Kapel de kluis van de stad. Het kwam voor dat de ruimte tientallen jaren lang niet werd betreden. In 1892 werd de charterkast verplaatst naar De Waag op de Nieuwmarkt. Het maakte een einde aan de IJzeren Kapel als meest geheime plek van Amsterdam, alhoewel de ruimte tot op de dag van vandaag haar mystiek behouden heeft.
Tijdscapsule
Bij recente renovatiewerkzaamheden werd in de gouden bol van de oudekerkstoren een tijdscapsule gevonden. Ondanks de ouderdom van de oudekerkstoren bleek de gevonden tijdscapsule toch een beetje een tegenvaller. De capsule bleek niet ouder dan 80 jaar want geplaatst in 1939. De koperen koker bevatte 3 brieven met onderhoudshistorie aan de toren. Ook de huidige restaurateur heeft een brief toegevoegd met een overzicht van recente werkzaamheden aan de toren en de koker weer teruggeplaatst. Valt deze tijdscapsule wellicht wat tegen: de Oude Kerk is met haar graven, mystiek en 7 eeuwen geschiedenis een tijdscapsule op zichzelf.
