De Overtoom: van middeleeuws pelgrimspad tot centrale verkeersader

Den_Overtoom_bij_Amsterdam
De overhaal waar de Overtoom naar vernoemd is rond 1611: rechtsonder de Overtoomsevaart, linksboven de Schinkel en rechtsboven de Kostverlorenvaart. Links het Leyds Veerhuis op de Amstelveenseweg, aan de overkant de Sloterkade

De Overtoom is al eeuwenlang de belangrijkste verkeersader richting de Amsterdamse binnenstad. Bijna twee kilometer lang en rond 1300 ontstaan is de Overtoom de oudste en meest gevarieerde boulevard van Amsterdam. 

Het klinkt onlogisch en onmogelijk: een schip over een dam heen tillen in plaats van gebruik te maken van een sluis, toch is dat wat tot de uitvinding van zulke schutsluizen gebeurde. Hierbij werd gebruik gemaakt van een zogenaamde ‘overtoom’, een installatie waarmee met behulp van katrollen en touw een schip over een brug van het ene water naar het andere getild wordt. De Amsterdamse Overtoom is vernoemd naar een dergelijk werktuig dat zich van begin 1515 tot 1809 bevond tussen de Schinkel, Kostverlorenvaart en Overtoomsevaart.

Uitgaanscentrum avant-la-lettre

Rondom de overhaal ontstond een soort uitgaanscentrum avant-la-lettre bestaande uit herbergen -Herberg De Bonte Os gebouwd in 1633 aan de Sloterkade, later genaamd Aalsmeerder Veerhuis, staat er nu nog- dranklokalen, winkels en woningen. Ook verscheen hier in 1600 een van de eerste veerdiensten voor personenvervoer van Amsterdam naar Haarlem en Leiden, opstapplaats was het Leydsche Veerhuis dat zich bevond aan het begin van de Amstelveenseweg. Deze verzameling horeca en woonhuizen groeide uit tot een kleine woongemeenschap ver buiten de Amsterdamse stadsmuren en kreeg de naam Buurtschap Den Overtoom. De overhaal bleef eeuwenlang in gebruik, tot 1809 toen de Overtoomse Sluis werd gebouwd.

Sloterkade_21
Het Aalsmeerder Veerhuis -voorheen herberg De Bonte Os- uit 1633 aan de Sloterkade

Pelgrimspad

Voordat deze overhaal in 1515 in gebruik werd genomen heette de Overtoom de Heiligeweg. Het voerde langs de Heiligewegsevaart naar de Heilige Stede in de Kalverstraat, een pelgrimsoord aangezien daar het Mirakel van Amsterdam plaats had gevonden: een zieke man had in 1345 een hostie uitgebraakt die weggegooid in het vuur onvernietigbaar bleek. Vanuit heel Europa kwamen pelgrims naar de plek waar dit wonder zich voltrokken had en waar de Kapel ter Heilige Stede was gebouwd. De tocht voerde vanuit Haarlem via Sloten Amsterdam binnen waarvan de Heiligeweg de laatste paar kilometers vormden van een lange reis naar een wereldberoemd heiligdom. De Heiligevaart werd later ook wel de Overtoomsevaart genoemd.

overtoom2
In 1700 bevinden zich aan de zuidelijke kant van de Overtoom veel buitenplaatsen voor de gegoede burgerij, de omgeving krijgt daardoor de naam van rijke voorstad van Amsterdam. Van deze weelderige buitenplaatsen is helaas niets meer over, in de 19e eeuw zijn ze allemaal afgebroken. Het meest in de buurt van de exorbitante landhuizen van toen komt thans Villa Betty gesitueerd op Overtoom 241, dit prachtige landhuis is echter later gebouwd dan de landhuizen uit Overtooms buitenplaatsperiode, namelijk in 1877. Het is een mysterieuze villa, slechts deels zichtbaar vanaf het toegangshek en in onze moderne tijd met name bekend geworden als decor van de film Brandende Liefde uit 1983.

 

bettygoogle
Villa Betty, mysterieus verborgen landgoed. Onzichtbaar voor de buitenwereld op Overtoom 241. Onder de Overtoom, boven het Vondelpark

Schuitje varen, theetje drinken,

Varen we naar de Overtoom.

Drinken er zoete melk met room.

Zoete melk met brokken,

Kindje mag niet jokken.

Dit bekende kinderliedje uit de 17e eeuw is gebaseerd op de periode dat de Overtoom een favoriete uitgaansplek was voor dagjesmensen. Enigszins in contrast hiermee: het galgenveld met half vergane lijken van terechtgestelde misdadigers in Noord was in dezelfde periode eveneens een populaire uitgaansplek.

Pesthuis

Het begin van de Overtoom is rond 1600 druk bebouwd met woonhuizen en kruitmolens. Deze kruitmolens mochten om hun explosiegevaar niet binnen de stadspoorten staan. Niet geheel ten onrechte want vier van deze molens aan de Overtoom vliegen tussen 1622 en 1758 de lucht in. Even verderop in de huidige Tweede Constantijn Huygensstraat verreist in 1630 het Pesthuis op de plek van het huidige Huygenscollege. Het Pesthuis is via een sloot vanuit de binnenstad -de huidige Bosboom Toussaintstraat- per boot te bereiken. Het Pesthuis is een afschuwelijke plek met stervende pestlijders en rondom het gebouw een overbelaste begraafplaats waar de doden gestapeld worden begraven.

p1_pesthuis1
Het Pesthuis, gezien vanaf de Nassaukade en de Pestsloot (latere Bosboom Toussaintstraat), links de Overtoom. Ca. 1675
overtoom3
Het lijkt een foto van Volendam of Marken, maar dit is de Overtoom gezien vanaf de Nassaukade in 1864. Niet alleen bijzonder om hoe we de Overtoom zien maar ook omdat dit één van de vroegste foto’s van Amsterdam is.

Demping

In 1903 wordt de Overtoomsevaart gedempt, een paar jaar daarvoor is de Heiligeweg al officieel veranderd in Overtoom. In deze periode wordt ook het Jacob van Lennepkanaal gegraven en de Cremerbuurt uit de grond gestampt. Veel van de huidige woningbouw aan het einde van de Overtoom stamt uit deze periode.

481-ovetoom_1e_const_huygensstr_002_28mrt2008
Recente foto van de Overtoom, kruising eerste Constantijn Huygenstraat gezien vanaf de Nassaukade. Het voormalig pelgrimspad is verworden tot een drukke verkeersader met zeer gevarieerde bouwstijlen die het uitgebreide verleden van de straat goed weergeven

Auteur: Frank van Vuuren

Communicatiemedewerker Gemeente Amsterdam

Geef een reactie

%d bloggers liken dit: