Wandelen op de middeleeuwse stadsmuur

Van 1481 tot 1600 omvat een 3.150 meter lange stenen muur onze stad. De grachtengordel bestaat nog niet, het Singel vormt de stadsgrens. Daarbuiten bevindt zich weiland met hier en daar wat boerderijen of een klooster. In 1538 maakt de dan 33-jarige kaartenmaker Cornelis Anthoniszoon een bizar gedetailleerde kaart van de stad. Te zien zijn gebouwen die ook nu nog bestaan, zoals de Oude kerk en de Nieuwe Kerk. En de oude stadsmuur.

In de tijd dat Cornelis Anthonisz. zijn kaart maakt telt Amsterdam rond de 12.000 inwoners. Om de stad in dit perspectief te kunnen tekenen beklimt Cornelis met zijn tekenspullen onder de arm hoge gebouwen, zoals kerken en stadspoorten. De kaart is uniek in zijn soort. Van geen enkele Hollandse stad is een dergelijke gedetailleerde kaart uit het begin van de 16e eeuw bekend. Het Singel vormt de grens tussen stad en platteland. Een wandeling over de binnenste kade van het Singel nu, is dus een wandeling over de oude stadsmuur van toen. De route loopt langs de volgende punten:

1. Schreierstoren

In 1481 wordt begonnen met de bouw van de stadsmuur. Alle Amsterdammers moeten letterlijk hun steentje bijdragen; de herkomst van dit gezegde komt hier vandaan. Men moet meehelpen heien of graven, een geldbedrag schenken of een groot aantal bakstenen leveren. De muur is zes meter hoog en heeft verschillende verdedigingstorens, waaronder de Schreierstoren, die rond 1500 gereed is. Uit een keur (stedelijke verordening), uitgevaardigd in september 1526, blijkt dat de bogen van de stadsmuur het toneel zijn van ‘groote faulten ende ongeregeltheden’ die tot ernstige stankoverlast leidden. De middeleeuwse Amsterdamse neus was wel wat gewend, dus deze stankoverlast moet van epische proporties geweest zijn.

2. Geldersekade

In 1601 wordt de oude mid­del­eeuw­se stads­muur af­ge­bro­ken en ver­van­gen door een nieu­we. Stuk­ken van de oude muur wor­den on­der meer ge­bruikt voor de bouw van de Zui­der­kerk. Een an­der deel van de ste­nen komt te­recht in hui­zen die rond 1600 ge­bouwd wor­den in de om­ge­ving van de Nieuw­markt en het Wa­ter­loop­lein. In de Ban­tam­mer­brug bij de Gel­der­se­ka­de zijn dui­de­lijk zicht­ba­re ste­nen van de oude stads­muur ver­werkt. Op de rech­ter­fo­to pre­cies in het mid­den de gro­te zes na­tuur­ste­nen in de knik.

3. De Waag

De Waag is op Cor­ne­lis An­tho­nis­zoons kaart één van de drie hoofd­poor­ten van de stad, in de mid­del­eeu­wen be­kend als de Sint An­tho­nis­poort. De stads­poor­ten slui­ten ‘s avonds en gaan ‘s och­tends weer open. Nie­mand kan on­ge­zien de stad in of uit. In­dien je je mis­draagt, word je sim­pel­weg de stad uit­ge­gooid en kom je er niet meer in. Al dan niet her­ken­baar aan een brand­merk op je voor­hoofd.

4. Doelen Hotel

Op de plek van het huidige Doelen Hotel staat in 1538 één van de belangrijkste verdedigingswerken van de stad: de toren Swych Utrecht (Zwijg Utrecht!). Zo genoemd omdat Amsterdam en Utrecht elkaar op dat moment niet zo liggen. In 1618 wordt de toren uitgebreid met een flinke aanbouw. Hier hangt van 1642 tot 1715 het schilderij de Nachtwacht van Rembrandt. In 1882 wordt het Doelencomplex, inclusief de oude toren, afgebroken om plaats te maken voor het huidige Doelen Hotel. In het hotel zijn nog resten te zien van de muur van de oude Doelenzaal waar Rembrandts Nachtwacht hing, en mogelijk ook resten van de oude Swych toren. Hieronder links een stuk muur op de eerste verdieping van het hotel, rechts een gedeelte van de oude Doelenzaal.

5. De Munt

De huidige Munttoren is in 1538 onderdeel van de Regulierspoort. De bouw ervan begint tegelijk met de bouw van de stadsmuur, in 1481. In 1618 gaat de poort in vlammen op. Het onderste gedeelte van de huidige Munttoren is het enige wat over is van de originele Regulierspoort.

6. Torensluis

Vlak ach­ter de Nieu­we Kerk be­vindt zich de Jan Rood­en­poort, met daar­op de Jan Rood­en­poortsto­ren. In eer­ste in­stan­tie is het bouw­werk een 20-me­ter hoge uit­kijk­to­ren naast één van de toe­gangs­we­gen tot de stad. In­clu­sief een ge­van­ge­nis in de kel­der; han­dig om land­lo­pend ge­spuis di­rect in op te slui­ten nog voor­dat het de stad on­vei­lig kan ma­ken. In 1648 wordt de hui­di­ge brug ge­bouwd en staat de plek be­kend als de To­ren­sluis. In 1829 wordt de to­ren af­ge­bro­ken, maar de cel­len blij­ven in­tact. Foto on­der: bin­nen in de eeu­wen­ou­de To­ren­sluis.

7. Singel

De enige plek in Amsterdam waar nog echt een stuk van de oude stadsmuur te zien is. Toen de kade in 2017 werd vernieuwd, werden de resten aangetroffen. De oude stenen zijn vervolgens verwerkt in de nieuwe kademuur en vanaf de overkant van het Singel goed zichtbaar.