
Op de oudste kaart van Amsterdam is de eerste stadsmuur te zien. De Schreierstoren en de Waag zijn overblijfselen van deze muur. Maar er is meer. Maak een wandeling over de oude middeleeuwse stadsmuur, op zoek naar overblijfselen van vijf eeuwen geleden.
Van 1481 tot 1600 omvat een 3.150 meter lange stenen muur onze stad. De grachtengordel bestaat nog niet, het Singel vormt de stadsgrens. Daarbuiten bevindt zich weiland met hier en daar wat boerderijen of een klooster. In 1538 maakt de dan 33-jarige kaartenmaker Cornelis Anthoniszoon een bizar gedetailleerde kaart van de stad. Te zien zijn gebouwen die ook nu nog bestaan, zoals de Oude kerk en de Nieuwe Kerk. En de oude stadsmuur.

In de tijd dat Cornelis Anthonisz. zijn kaart maakt telt Amsterdam rond de 12.000 inwoners. Om de stad in dit perspectief te kunnen tekenen beklimt Cornelis met zijn tekenspullen onder de arm hoge gebouwen, zoals kerken en stadspoorten. De kaart is uniek in zijn soort. Van geen enkele Hollandse stad is een dergelijke gedetailleerde kaart uit het begin van de 16e eeuw bekend. Het Singel vormt de grens tussen stad en platteland. Een wandeling over de binnenste kade van het Singel nu, is dus een wandeling over de oude stadsmuur van toen. De route loopt langs de volgende punten:
1. Schreierstoren
In 1481 wordt begonnen met de bouw van de stadsmuur. Alle Amsterdammers moeten letterlijk hun steentje bijdragen; de herkomst van dit gezegde komt hier vandaan. Men moet meehelpen heien of graven, een geldbedrag schenken of een groot aantal bakstenen leveren. De muur is zes meter hoog en heeft verschillende verdedigingstorens, waaronder de Schreierstoren, die rond 1500 gereed is. Uit een keur (stedelijke verordening), uitgevaardigd in september 1526, blijkt dat de bogen van de stadsmuur het toneel zijn van ‘groote faulten ende ongeregeltheden’ die tot ernstige stankoverlast leidden. De middeleeuwse Amsterdamse neus was wel wat gewend, dus deze stankoverlast moet van epische proporties geweest zijn.
2. Geldersekade
In 1601 wordt de oude middeleeuwse stadsmuur afgebroken en vervangen door een nieuwe. Stukken van de oude muur worden onder meer gebruikt voor de bouw van de Zuiderkerk. Een ander deel van de stenen komt terecht in huizen die rond 1600 gebouwd worden in de omgeving van de Nieuwmarkt en het Waterlooplein. In de Bantammerbrug bij de Geldersekade zijn duidelijk zichtbare stenen van de oude stadsmuur verwerkt. Op de rechterfoto precies in het midden de grote zes natuurstenen in de knik.
3. De Waag
De Waag is op Cornelis Anthoniszoons kaart één van de drie hoofdpoorten van de stad, in de middeleeuwen bekend als de Sint Anthonispoort. De stadspoorten sluiten ‘s avonds en gaan ‘s ochtends weer open. Niemand kan ongezien de stad in of uit. Indien je je misdraagt, word je simpelweg de stad uitgegooid en kom je er niet meer in. Al dan niet herkenbaar aan een brandmerk op je voorhoofd.
4. Doelen Hotel
Op de plek van het huidige Doelen Hotel staat in 1538 één van de belangrijkste verdedigingswerken van de stad: de toren Swych Utrecht (Zwijg Utrecht!). Zo genoemd omdat Amsterdam en Utrecht elkaar op dat moment niet zo liggen. In 1618 wordt de toren uitgebreid met een flinke aanbouw. Hier hangt van 1642 tot 1715 het schilderij de Nachtwacht van Rembrandt. In 1882 wordt het Doelencomplex, inclusief de oude toren, afgebroken om plaats te maken voor het huidige Doelen Hotel. In het hotel zijn nog resten te zien van de muur van de oude Doelenzaal waar Rembrandts Nachtwacht hing, en mogelijk ook resten van de oude Swych toren. Hieronder links een stuk muur op de eerste verdieping van het hotel, rechts een gedeelte van de oude Doelenzaal.
5. De Munt
De huidige Munttoren is in 1538 onderdeel van de Regulierspoort. De bouw ervan begint tegelijk met de bouw van de stadsmuur, in 1481. In 1618 gaat de poort in vlammen op. Het onderste gedeelte van de huidige Munttoren is het enige wat over is van de originele Regulierspoort.
6. Torensluis
Vlak achter de Nieuwe Kerk bevindt zich de Jan Roodenpoort, met daarop de Jan Roodenpoortstoren. In eerste instantie is het bouwwerk een 20-meter hoge uitkijktoren naast één van de toegangswegen tot de stad. Inclusief een gevangenis in de kelder; handig om landlopend gespuis direct in op te sluiten nog voordat het de stad onveilig kan maken. In 1648 wordt de huidige brug gebouwd en staat de plek bekend als de Torensluis. In 1829 wordt de toren afgebroken, maar de cellen blijven intact. Foto onder: binnen in de eeuwenoude Torensluis.
7. Singel
De enige plek in Amsterdam waar nog echt een stuk van de oude stadsmuur te zien is. Toen de kade in 2017 werd vernieuwd, werden de resten aangetroffen. De oude stenen zijn vervolgens verwerkt in de nieuwe kademuur en vanaf de overkant van het Singel goed zichtbaar.

