Een hotel midden in het IJ

De Nieuwe Stadsherberg in 1860.

Van 1662 tot 1876 bevond zich midden in het IJ een hotel op palen: de Nieuwe Stadsherberg. De herberg stond op de plek van het huidige Stationsplein. Momenteel wordt hier gewerkt aan de ondergrondse fietsenstalling van De Entree.

Eeuwenlang is Amsterdam een ommuurde stad met poorten die ‘s avonds op slot gaan en ‘s ochtends weer openen. Ook de haven aan het IJ bevat een palenrij met toegangspoorten die ‘s avonds gesloten worden, zogenaamde bomen. Het komt dus voor dat reizigers een gesloten stad treffen als ze hier aankomen. Slimme ondernemende Amsterdammers komen op het idee om herbergen buiten de poorten van de stad neer te zetten om deze gestrande reizigers op te vangen.

Kaart van Amsterdam uit 1670 met rood omcirkeld de Nieuwe Stadsherberg. Linksboven de Nieuwmarkt, midden boven de Dam.
Amsterdam vanuit hetzelfde perspectief anno 2021.

Stadsherbergen

Aangezien het Amsterdamse stadsbestuur zelf ook slim en ondernemend is, komen er zogenaamde ‘stadsherbergen’. Het stadsbestuur is eigenaar van de panden en verpacht deze aan uitbaters. Er verschijnen 5 stadsherbergen, waarvan 2 op het water. In 1613 komt daar de ‘oude’ stadsherberg en in 1662 volgt de ‘stadsherberg op de IJbrug’, al snel de Nieuwe Stadsherberg genoemd. De oude stadsherberg wordt in 1755 afgebroken maar de Nieuwe Stadsherberg blijft nog tot 1876 volop in bedrijf.

De Nieuwe Stadsherberg aan het IJ. Rechts de Prins Hendrikkade, links vrij zicht op Noord. Prent uit 1871.

Zuipstad

Vanaf de 16e eeuw staat Amsterdam al bekend als ‘zuipstad’. En flink gedronken wordt er zeker: gemiddeld 20 liter wijn en 350 liter bier per Amsterdammer per jaar. Aangezien de Amsterdammer van gezelligheid houdt, wordt er vooral buiten de deur gedronken. De stad telt zo’n 600 drankgelegenheden. De oude en Nieuwe Stadsherberg op het IJ zijn 2 van de populairste plekken. Want behalve gestrande reizigers weet ook de gewone Amsterdammer de plek te vinden. En dat is niet verwonderlijk. De herberg heeft een groot terras rondom met adembenemend uitzicht op de stad, de haven en het groene Noord.

De Nieuwe Stadsherberg in 1860.
Hotel midden in het IJ: de Nieuwe Stadsherberg links, rechts de Prins Hendrikkade, rond 1870.

Loopplank

De Nieuwe Stadsherberg bevindt zich op nog geen 50 meter van het vasteland ter hoogte van de Martelaarsgracht. Een lange loopplank loopt van de herberg naar de wal, toevallig precies voor de deur van café Karpershoek. Halverwege de loopplank bevindt zich een ophaalbrug die ‘s avonds om half 10, als de stad sluit, omhoog gaat. Menig zeeman die ‘s avonds onvast ter been de loopplank bestijgt, belandt in het water en verdrinkt.

Looplank die begint/eindigt voor café Karpershoek, handig om na sluiting van de ophaalbrug daar nog een laatste afzakkertje te halen. Zicht op de Prins Hendrikkade met midden links de ongedempte Martelaarsgracht, hoekhuis het huidige café Karpershoek dat toen ook al een café was, en de loopplank met ophaalbrug van de Nieuwe Stadsherberg. Prent uit 1851.
Zicht op de Nieuwe Stadsherberg rechts en de Prins Hendrikkade links met de brug over de nog ongedempte Martelaarsgracht en het hoekhuis café Karpershoek. Op de achtergrond de suikerfabriek Java op het Bickerseiland. 1850.

Laatste feestmaal

Ondanks de verraderlijke loopplank loopt de zaak als een trein en verdient het stadsbestuur er goed aan. Vanaf eind 17e eeuw wordt de herberg ook een veilingplek voor schepen. Deze functie behoudt de herberg tot de sloop. In 1870 valt het laatste slachtoffer van de Nieuwe Stadsherberg: een klant die zijn torenhoge drankrekening niet kan betalen springt het water in en verdrinkt. De man verblijft dan al wekenlang in de herberg maar wekt door zijn gedrag achterdocht bij de uitbater. Het is speculeren naar het exacte motief, maar een bewuste actie om het er nog één keer goed van te nemen alvorens uit het leven te stappen, lijkt niet uitgesloten.

Treurig bericht uit de Arnhemse Courant van 4 april 1870: klant springt na een verblijf van 2 weken het IJ in en verdrinkt.

Centraal Station

2 jaar later wordt het gebouw afgebroken om plaats te maken voor het Centraal Station. Het water wordt weggepompt en de bodem van de oude haven komt tevoorschijn. Op de plek van de Nieuwe Stadsherberg verschijnt het Stationseiland met aansluitend het Open Havenfront. Veel delen van de oude haven worden opgeschoond en krijgen een nieuwe zandlaag. Bij de recente werkzaamheden zijn dan ook geen sporen van de Nieuwe Stadsherberg gevonden. Het hotel midden in het IJ is voorgoed verdwenen.

Op de bodem van de oude Amsterdamse haven: het drooggelegde IJ in 1881 bij de bouw van het Centraal Station. Links de Prins Hendrikkade met de koepel van de Lutherse kerk zichtbaar. De Nieuwe Stadsherberg bevond zich ongeveer in het midden van de horizon.
De huidige werkzaamheden aan de ondergrondse fietsenstalling. Rechts het Centraal Station, boven de Prins Hendrikkade en de koepel van de Lutherse kerk, midden de Martelaarsgracht met café Karpershoek.

Auteur: Frank van Vuuren

Communicatiemedewerker Gemeente Amsterdam

Geef een reactie

%d bloggers liken dit: