De profeten van Amsterdam

Profeten, messiassen en verlichte goeroes: Amsterdam heeft er meer dan eens mee te maken gehad. Van de gewelddadige wederdopers tot Lou de Palingboer. Een overzicht van hoogte- en dieptepunten uit ruim 700 jaar geloven in Amsterdam.

In oertijden wordt ons land bevolkt door de Batavieren en Germanen. De goden die zij vereren zijn de Germaanse Wodan, Freya en Thor. Deze laatste verplaatst zichzelf door de lucht in een strijdwagen met paarden ervoor, in zijn hand een grote hamer waarmee hij donder en bliksem veroorzaakt. Als het hevig onweert is dit aan Thor te wijten.

amsterdam1550 — Amsterdam, 1550. Eén van de oudste kaarten van de stad. De meest prominente gebouwen zijn de Oude Kerk bovenaan rechts van de Amstel en de Nieuwe Kerk links van de Amstel bij de Dam. Linksboven ver buiten de stadsmuren het Karthuizer Klooster. Hier woonden monniken die hun leven zwijgend in eenzaamheid doorbrachten. Het laatmiddeleeuwse Amsterdam bevatte vele kloosters waar nonnen en monniken hun leven sleten in toegewijde devotie.

Oudste gebouw van Amsterdam

Met de komst van de Romeinen verdwijnt de oude Germaanse mythologie. Wodan, Freya en Thor maken plaats voor Romeinse goden, zoals Jupiter en Mars. Rond 300 bekeren de Romeinen zich tot het christendom, dat de Joodse God uit de Thora aanbidt. Dit legt de basis voor de christelijke geloofsbeleving waar onze huidige maatschappij zo door gevormd is. Het eerste wat de vroege Amsterdammers hier rond 1213 doen, is een kerk neerzetten. Op deze plek staat nog steeds een kerk. Het is het oudste gebouw van Amsterdam: de Oude Kerk aan de Oudezijds Voorburgwal.

Oudste gebouw van Amsterdam: de Oude Kerk.

Doordrenkt met religie

Het prille, middeleeuwse Amsterdam is doordrenkt met religie. Dagelijks vinden er optochten plaats met religieuze relikwieën. Binnen de stadsrechtspraak zijn pelgrimages naar Rome of Jeruzalem vaak uitgedeelde straffen. De middeleeuwse Amsterdammer heeft naast 52 vrije zondagen per jaar ook nog zo’n 60 religieuze feestdagen waarop niet gewerkt wordt.

Bedevaartsoord

Ook wonderen komen nog wel eens voor. Zo vindt in 1345 het Mirakel van Amsterdam plaats. Een in de Kalverstraat wonende zieke man braakt een hostie uit die boven een vuur blijft zweven. De hostie blijkt onvernietigbaar en wordt heilig verklaard. Op de plek van het wonder wordt een kerk gebouwd, de Heilige Stede. Het mirakel wordt beroemd in heel Europa. Van heinde en verre komen koningen, koninginnen en andere hoogwaardigheidsbekleders naar de Heilige Stede om te bidden bij de heilige hostie. De meeste pelgrims komen vanuit westelijke richting via de Heiligeweg, de latere Overtoom. De huidige Heiligeweg is het laatst overgebleven stuk weg van dit eeuwenoude pelgrimspad dat naar de Heilige Stede liep.

Amsterdam is eeuwenlang een bijzonder populair pelgrimsoord. Probleem is wel dat de oorspronkelijke hostie minder onvernietigbaar blijkt dan gedacht: langzaam vergaat de wonderhostie. Als oplossing vervangt de kerkleiding in het geheim om de zoveel tijd de oude halfvergane hostie door een frisse nieuwe. Gaat eeuwenlang goed.

De oorspronkelijke entree van de oude Heilige Stede, vrij onbekend maar nog steeds gewoon aanwezig in de stad. In 1452 brandde de Heilige Stede af en werd er een nieuwe kerk op deze plek neergezet, de latere Nieuwezijds Kapel. In 1908 werd de Nieuwezijds Kapel gesloopt en kwam daar het huidige gebouw voor in de plaats. De originele ingang bleef echter bewaard en werd verplaatst naar de zijkant aan de Enge Kerksteeg. Dit is dus de originele 15e-eeuwse entree waardoor koningen, koninginnen en vele anderen de Heilige Stede betraden.

Wederdopers

Rond de 16e eeuw voelt het volk nattigheid. Men is de Mirakelcultus en andere typisch katholieke gebruiken en symbolen zat. Het is het begin van het protestantisme. Dit resulteert in 1535 in de opstand der wederdopers. In eerste instantie beperken deze wederdopers zich tot tamelijk onschuldige acties, zoals naakt gillend door de straten rennen. Maar niet veel later bestormen ze het stadhuis op de Dam. De schutterij grijpt in en er vallen tientallen doden. De leider van de wederdopers gaat zijn dood tegemoet door vanaf het dak van het stadhuis naar beneden te springen. De wederdopers die door de schutterij gepakt worden, wacht een minder fortuinlijk lot. Zij worden midden op de Dam terechtgesteld, waarbij de beul ze levend het hart uit het lijf snijdt en in de mond propt.

terechtstelling — *Executie van wederdopers op de Dam, 14 mei 1535, ‘het hart levendig uit het lijf gesneden en in het aangezicht geworpen’.*

Lou de Palingboer

Volgens de Bijbel spreekt God tot ons via profeten. Misschien niet de handigste manier om met de mensheid te communiceren, want daardoor staan er om de haverklap personen op die beweren namens God te spreken. Dit was in oudtestamentische tijden al zo -de Bijbel waarschuwt dan ook voor valse profeten- en in recentere tijden is het niet anders. Zo denkt de palingboer van de Dappermarkt, Louwrens Voorthuizen, rond 1954 dat hij Jezus is. Vanuit zijn viskar verspreidt hij het evangelie, met zichzelf als stralend middelpunt.

Lou weet een flinke schare volgelingen aan zich te binden en wordt een nationale beroemdheid. Hij komt op televisie, figureert in romans -Harry Mulisch schrijft over hem in ‘Voer voor psychologen’- en organiseert bijeenkomsten in zalen als Frascati en de Brakke Grond. De viskar wordt al snel vervangen door een grote villa in Muiderberg, waar hij zich terugtrekt met de harde kern mannen en vrouwen die ‘in Lou’ zijn.

Als de onsterfelijk geachte Lou daar in 1968 overlijdt aan een verwaarloosde longontsteking, weigeren zijn volgelingen dat te geloven. In paniek proberen ze Lou dagenlang met allerlei middelen weer tot leven te wekken. Als de situatie met de dode Lou uiteindelijk niet meer uit te houden is, wordt hij haastig begraven.

lou3 — *Lou de Palingboer tijdens een interview voor de VPRO televisie in 1967.*

Greet Hofmans

Rond dezelfde tijd als Lou de Palingboer, weet een ander die namens Jezus meent te spreken nog veel meer beroering op te wekken. Het is de Amsterdamse gebedsgenezeres Greet Hofmans uit de Vinkenstraat. De ongeschoolde Margaretha weet door te dringen tot het koninklijk huis en wordt de beste vriendin van koningin Juliana. Ze trekt zelfs in op Paleis Soestdijk. Juliana lijkt volledig gehersenspoeld. Dit blijkt met name uit een warrige speech die de koningin in 1952 geeft voor het Amerikaanse Congres. De toespraak staat bol van quasi-filosofisch taalgebruik en zweverige vredesboodschappen. Voor Prins Bernard is uiteindelijk de maat vol. Hij laat Greet Hofmans het paleis uitzetten. Dit redt hun huwelijk, en daarmee blijft het land een constitutionele crisis bespaard.

Na uit Soestdijk verbannen te zijn, gaat Greet Hofmans door met het behandelen van patiënten met allerhande kwalen. Zij doet dit onder meer in café de Bosboom in de BosboomToussaintstraat 1, naast haar woonhuis op nr 3. In 1968 overlijdt Greet Hofmans. Koningin Juliana komt niet naar de begrafenis.

GREET HOFMANS-SOESTDIJK-AFFAIRE,GREET HOFMANS-SOESTDIJK-AFFAIRE — *Greet Hofmans verlaat haar woning aan de Bosboom Toussaintstraat onder toeziend oog van de verzamelde pers, 1957.*

Hare Krishna

In de jaren ’70 dienen zich vooral oosters georiënteerde profeten aan. Zo trekken vanuit het niets plots kale, beschilderde monniken zingend en dansend door de Kalverstraat: het zijn de Hare Krishna’s. Hun profeet is de in economie en filosofie afgestudeerde Indiase Srila Prabhupada. Hij komt in 1972 hoogstpersoonlijk naar Amsterdam om hier zijn leer aan de man te brengen. Prabhupada geeft lezingen in Hotel Krasnapolsky en wandelt elke ochtend met zijn volgelingen door het dan met hippies bezaaide Vondelpark.

69847884_10156650431573543_3977776337623449600_n — *Hare Krisha’s in de Kalverstraat, begin jaren ’70.*

Ecstasy

Niet veel later strijken in Amsterdam ook volgelingen van Bhagwan Shree Rajneesh neer. Ook Bhagwan is een filosofieprofessor uit India. De Bhagwanvolgelingen -zogenaamde sannyasins- verblijven in een commune in het oude Huis van Bewaring aan de Amstelveenseweg. Ook hebben ze een discotheek, Zorba the Buddha, aan de Oudezijds Voorburgwal 216. In de discotheek lopen de in het rood geklede sannyasins met stoffer en blik achter het dansende publiek aan om weggegooide peuken direct op te ruimen: deze tempel moet rein blijven. Het is 1985, en dit is ook de plek waar Amsterdam voor het eerst kennismaakt met de drug ecstasy. Een cadeautje van de sannyasins.

zorba4 — *Interieur van Zorba the Buddha aan de Oudezijds Voorburgwal, 1984.*

Anno 2020

De wederdopers krijgen in 1578 uiteindelijk met terugwerkende kracht gelijk als hun protestantisme gemeengoed wordt. De Hare Krishna’s vergaat het minder goed: na de dood van Srila Prabhupada in 1977 implodeert de beweging en gaat bijna geheel ten onder aan corruptie- en seksschandalen. Toch is er tegenwoordig nog een kleine gemeenschap van Hare Krishna’s in Amsterdam. Er zijn ook nog wat sannyasins van Bhagwan, die zelf in 1990 overlijdt. En er is zelfs nog een heel klein groepje mensen dat ‘in Lou’ is.

Eind 20e eeuw verliest het klassieke christendom terrein. Steeds minder mensen zijn nog lid van een kerk. Volgens Onderzoek, Informatie en Statistiek (OIS) gaan in 1956 nog 9 van de 10 Amsterdamse christenen zondags naar de kerk, 20 jaar later zijn dat er nog maar 3 van de 10. Immigranten brengen eind jaren ’60 nieuwe religies en religieuze stromingen mee. Maar ondanks de opkomst van de islam, blijft het aantal gelovigen in Amsterdam vanaf 1971 afnemen. In 2016 zijn er voor het eerst ongeveer evenveel christelijke als islamitische Amsterdammers (14%). Een aantal christelijke kerken in Amsterdam, wordt in gebruik genomen als moskee.