De Lijnbaansgracht bij het Leidseplein zoals het er tot 1914 uitzag: dit is tegenwoordig het Kleine-Gartmanplantsoen. Foto van Jacob Olie uit 1896.
De stad verandert voortdurend. Lege plekken worden volgebouwd, grachten gedempt. Er zijn complete straten en woonwijken verdwenen om plaats te maken voor wegen of nieuwe gebouwen. Op plekken waar nu verkeer raast, stonden ooit woonhuizen waar zich eeuwenlang grote en kleine menselijke tragedies afspeelden. Amsterdam is in de loop der jaren op meerdere plekken enorm veranderd. Herkent u de volgende plekken nog?
De Overtoom
Een pittoresk plaatje van een schijnbaar landelijk gebied, maar dit is toch echt de Overtoom, gezien vanaf de Nassaukade, 1860. Vanaf 1345 was de Overtoom de vaste route voor pelgrims die de Heilige Stede aan het Rokin wilden bezoeken: de plek waar een zieke man een onverwoestbare hostie had uitgebraakt. Langs het pelgrimspad liep een vaart, de Heiligewegsevaart genoemd. Aan het begin van de 15e eeuw groeide de vaart uit tot een drukke scheepvaartroute met aan de kop bij de Schinkel/Kostverlorenvaart een zogeheten ‘Overtoom’. Dat is een installatie waarmee met behulp van katrollen en touw een schip over een brug van het ene water naar het andere werd getild. Vanaf toen stond de plek bekend als de Overtoomsevaart. In 1903 werd de vaart gedempt en ontstond de Overtoom zoals wij die nu kennen.
Dezelfde plek nu.
De Overtoom gezien richting Leidseplein, links de Tweede Constantijn Huygensstraat, 1887.
Dezelfde plek nu.
Valkenburgerstraat
Een smal straatje met vervallen huizen: de Valkenburgerstraat rond 1920. Gezien in de richting van het Waterlooplein. Aan het einde van de straat is een van de torens van de Mozes en Aäronkerk te zien. Eeuwenlang was dit een van de armste buurten van Amsterdam. Begin 1900 bestond de Valkenburgerstraat uit 142 eenkamerwoningen die gemiddeld door 6 personen werden bewoond. De huizen aan het einde van de rechterzijde op de nummers 214 tot en met 202 staan er nog steeds, de rest is gesloopt. Aan de linkerzijde bevond zich op nummer 195 de Rode Leeuwengang, een beruchte verzameling krotten waar 300 personen woonden in 39 eenkamerwoningen. En dat zonder eigen sanitair: een ‘beeremmer’ moest met meerdere gezinnen worden gedeeld. Eind jaren ’20 besloot het stadsbestuur dat het zo niet langer kon en ging het grootste deel van de buurt tegen de vlakte.
Dezelfde plek nu.
Van een andere kant gezien in de jaren ’20.
Dezelfde plek nu. De linker rijbanen lopen precies over de plek waar zich de Rode Leeuwengang bevond.
Weesperstraat
Net als de Valkenburgerstraat was de Weesperstraat vroeger een smalle straat met woonhuizen, winkels en cafés. Maar in tegenstelling tot de Valkenburgerstraat waar nog een paar oorspronkelijke huizen overeind staan, is van de oude Weesperstraat geen enkele originele baksteen blijven staan. In de jaren ’70 gingen alle huizen tegen de vlakte voor de bouw van de ondergrondse metro. Bovenop het metrotracé werd een vierbaans autoweg gelegd die precies op de plek van de oude huizen loopt. Op de foto: de Weesperstraat hoek Nieuwe Keizersgracht gezien richting het Waterlooplein rond 1950.
Dezelfde plek nu.
De Weesperstraat hoek Nieuwe Herengracht in de andere richting gezien naar het Weesperplein, jaren ’50.
Dezelfde plek nu.
Kleine-Gartmanplantsoen
Niet veel mensen weten dit, maar op een aantal plekken onder het Amsterdamse wegdek lopen de grachten door. Veel oude grachten zijn gedempt, maar op sommige plekken is het water ‘overkluist’: er is wegdek overheen gelegd. Dit is onder meer het geval op het Kleine-Gartmanplantsoen bij het Leidseplein. Op de foto zien we de Lijnbaansgracht bij het Leidseplein zoals het er tot 1914 uitzag: dit is tegenwoordig het Kleine-Gartmanplantsoen. Foto van Jacob Olie uit 1896.
Dezelfde plek tegenwoordig.
De Lijnbaansgracht bij het Leidseplein in 1894.
Dezelfde plek tegenwoordig.
Museumplein
Bij het Museumplein is eigenlijk precies het tegenovergestelde gebeurd: een drukke autoweg verdween en groen keerde terug. Vanaf 1953 liep er een vierbaans autoweg dwars over het plein. Officieel mocht er maar 50 kilometer per uur worden gereden, maar er werd vaak veel harder gereden. Het stukje weg ontpopte zich tot een heimelijk genoegen van de Amsterdamse automobilist. Voor de argeloze Museumpleinvoetganger was het minder prettig: de 20 meter brede weg oversteken was door het voortrazende verkeer onbegonnen werk. De racebaan stond al snel bekend als ‘de kortste snelweg van Nederland’. In 1997 werd een einde gemaakt aan deze automobilistendroom/voetgangersnachtmerrie en kreeg het Museumplein zijn huidige inrichting.
Dezelfde plek nu.
De kortste snelweg van Nederland rond 1970.Dezelfde plek tegenwoordig.
Waterlooplein
Eeuwenlang bevond zich op het Waterlooplein een woonwijk die het leef- en werkgebied was van duizenden voornamelijk Joodse inwoners. De wijk bevond zich op het eiland Vlooienburg dat omsloten werd door de Leprozengracht en de Houtgracht. In 1882 werden deze grachten gedempt en ontstond het huidige Waterlooplein. De buurt was een kleine, gesloten gemeenschap waar iedereen elkaar kende.In 1942 begonnen de Duitsers alle Nederlandse Joden op te pakken en weg te voeren. Op het Waterlooplein gingen zij ’s avonds de huizen langs. Met behulp van Amsterdamse politiemannen werden hele gezinnen opgepakt en op de trein gezet naar Westerbork. Vanuit daar gingen ze vaak direct door naar Auschwitz. Van de 77.000 Joodse Amsterdammers keerden er maar 10.000 terug. Zij troffen hun huizen geplunderd en leeggeroofd aan: buurtbewoners hadden de houten vloeren, deuren en kozijnen verbruikt als brandhout om de ijzige hongerwinter door te komen. Na de oorlog besloot het Amsterdamse stadsbestuur de gehavende oude wijk in zijn geheel te slopen en er het nieuwe stadhuis neer te zetten. Dat had eerst nog wat voeten in de aarde, maar in 1986 was de Stopera klaar. Op de foto het Waterlooplein met de ongedempte Houtgracht rond 1870.
Dezelfde plek nu.
Het Waterlooplein in 1914 gezien naar de Amstel toe, op de voorgrond de Zwanenburgwal.Dezelfde plek tegenwoordig.
