Het was eigenlijk de allereerste vorm van Amsterdamse citymarketing: de middeleeuwse promotie van het Mirakel van Amsterdam in 1345. Zou anno 2019 een niet te marketen verhaal zijn, maar gaat in het diep religieuze Europa van 1345 viral en wordt een enorm succes. Van 1345 tot 1578 wordt Amsterdam overspoeld door wondertoeristen.
Elk jaar in maart vindt de Stille Omgang plaats: een zwijgende stoet mannen en vrouwen die midden in de nacht een vaste route aflegt dwars door de oude binnenstad. Het is een traditie die teruggaat tot de late middeleeuwen en zijn oorsprong vindt in een wonder dat hier in 1345 plaatsvond, het Mirakel van Amsterdam.
Het Mirakel
Op 13 maart 1345 vindt het Mirakel van Amsterdam plaats: een doodzieke bewoner van de Kalverstraat, de visser IJsbrand Dommer, braakt een hostie uit die wonderlijke krachten lijkt te bezitten. De hostie wordt in het haardvuur geworpen maar is onbrandbaar. Hij verdwijnt meerdere malen uit een gesloten kistje dat in een kerk bewaard wordt om weer op te duiken in het huis van de inmiddels wonderbaarlijk genezen man. Iedereen is het erover eens: dit moet een teken van god zijn. Op de plek van het huis van IJsbrand Dommer wordt een kerk gebouwd, de Heilige Stede.
Middelpunt van de kerk is de open haard van de genezen man waar de kapel omheen gebouwd is, met daarop een zilveren monstrans (rijk versierde hostiehouder) met daarin de Heilige Hostie. Een ijverige hulpbisschop van Utrecht, Nythardus -Amsterdam valt onder dat bisdom- is degene die het wonder in 1346 voortvarend oppakt. Nythardus verleent aflaten (kwijtschelding van zonden) voor ieder die de Heilige Stede bezoekt, en bepaalt dat de hostie regelmatig in de prachtige zilveren monstrans in processie door de stad gedragen wordt.
Massapelgrimage
Ondertussen vinden er meerdere wonderen op de plek plaats. Er komen verhalen in omloop van kreupelen die weer kunnen lopen en blinden die weer kunnen zien na een rondje om de Heilige Stede te hebben gelopen. Grote afwezige in de rest van deze geschiedenis is IJsbrand Dommer, het is vreemd genoeg onbekend hoe zijn latere leven verloopt.
In 1378 bekrachtigt paus Clemens IV in een oorkonde de Amsterdamse bedevaartsplek als heilig oord. De massapelgrimage kan losbarsten. Maar Amsterdam is in de veertiende eeuw een klein stadje rond de Amstel met ongeveer 10.000 inwoners, en helemaal niet goed toegerust op een grote stroom bezoekers. Om het religietoerisme in goede banen te leiden wordt een weg van ver buiten de stadsmuur rechtstreeks naar de Heilige Stede aangelegd, de Heilige Weg. Tegenwoordig is dit de Overtoom. De huidige Heiligeweg tussen het Koningsplein en de Kalverstraat is een overblijfsel van dit oude pelgrimspad.
Honderdduizenden pelgrims leggen eeuwenlang deze route af om neer te knielen bij de heilige hostie. Er verschijnen herbergen en uitspanningen. Amsterdam verandert van klein vissersdorp in een religieuze toeristentrekpleister met een levendige handel in spirituele snuisterijen. Het zijn echter niet alleen keurige pelgrims die de stad bezoeken, maar ook misdadigers die als straf een pelgrimage opgelegd hebben gekregen. Zo wordt in 1370 ene Jan van Blois aan doodslag schuldig bevonden en veroordeeld tot een pelgrimage naar Jeruzalem én naar de Heilige Stede te Amsterdam. Als bewijs dient Jan een pelgrimsinsigne van de Heilige Stede te tonen, en dan zit zijn straf erop. Behalve devote gelovigen zorgt het hostiewonder dus ook voor een flinke toestroom van veroordeelde misdadigers naar het kleine stadje.
Bedrog
Duizenden pelgrims uit alle hoeken en streken overspoelen de stad om de Heilige Stede te bezoeken. Amsterdam is niet de enige stad die een dergelijk wonder meemaakt, maar wel bovengemiddeld succesvol in de marketing ervan. In heel Europa vinden tussen 1200 en 1550 zo’n 200 soortgelijke wonderen plaats -van hosties die in vlees veranderen tot witte miswijn die plots bloedrood kleurt- waarvan 23 in Nederland. Deze diepe godsdienstigheid heeft meerdere voordelen. Zo heeft de middeleeuwse Amsterdammer naast 52 vrije zondagen ook nog per jaar zo’n 60 religieuze feestdagen waarop niet gewerkt wordt.
De middeleeuwse Mirakelindustrie loopt gesmeerd. Er is echter één probleem: de oorspronkelijke hostie begint te vergaan. De wonderhostie is dan wel vuurbestendig, maar blijkt niet opgewassen tegen andere invloeden van de tand des tijds. De bisschop en de pastoor van de Heilige Stede besluiten in het diepste geheim de hostie telkens wanneer nodig te vervangen door een nieuwe. Dit wordt uiteraard stil gehouden. Honderden jaren gaat iedereen er vanuit dat dit nog steeds de originele wonderhostie is.
Ontrouwe keizer op bezoek
Een absolute boost in de hype rondom het Mirakel is het bezoek van keizer Maximiliaan van Oostenrijk aan de Heilige Stede in 1484. De Habsburgse Maximiliaan is door zijn huwelijk met Maria van Bourgondië, hertogin van Holland, ook baas van de Nederlanden. Het verhaal gaat dat de keizer tijdens een eerder bezoek aan Den Haag ernstig ziek wordt en dat zijn dokter als remedie een pelgrimage naar de Heilige Stede adviseert. De doodzieke Maximiliaan gaat meteen op weg en zal eenmaal aangekomen in Amsterdam op wonderbaarlijke wijze genezen. Of het allemaal klopt weten we niet. Wat we wel weten is dat even daarvoor in 1482 zijn echtgenote Maria om het leven is gekomen bij een paardrij-ongeluk. De bezoekende keizer is dus nog niet zo lang weduwnaar als hij de Heilige Stede bezoekt. Maar dat niet alleen: in 1481 heeft hij bij een eerder bezoek aan de Nederlanden in Den Bosch een buitenechtelijk kind verwekt dat in 1482 geboren wordt. De keizer is dus zowel weduwnaar als kersverse vader. Het draagt waarschijnlijk allemaal bij aan Maximiliaans behoefte aan devotie en boetedoening.
Einde van een succesverhaal
Na Maximiliaan zullen ook andere keizers en koningen de beroemde Heilige Stede bezoeken. Totdat in 1578 alles in één keer afgelopen is. In de religieuze omwenteling naar het protestantisme wordt het katholicisme met al zijn wondervereringen verboden verklaard. Bij de Beeldenstorm wordt het interieur van de kerk inclusief de monstrans met de wonderhostie vernield. Mirakelprocessies worden verboden en de kerk verandert in de protestantse Nieuwezijds Kapel. In 1908 wordt de voormalige Heilige Stede gesloopt. Een aantal jaren daarvoor is men begonnen in stilte -want verboden- weer de oorspronkelijke mirakelprocessie te lopen, de Stille Omgang. Tot op de dag van vandaag vindt deze stille omgang ‘s nachts elk jaar in maart plaats.
In 1912 verrijst het huidige gebouw op deze plek. In 1988 wordt hier ter herinnering aan het mirakel een zuil, bestaande uit onderdelen van de oorspronkelijke Heilige Stede neergezet. Tegenwoordig bevindt zich hier de Amsterdam Dungeon. Wederom een toeristische trekpleister, maar net iets anders dan een paar eeuwen terug.
Beste Frank, ik geniet enorm van deze artikelen en realiseer me keer op keer dat ik door de stad loop en NIET oplet. Er zijn zoveel herinneringen in de stad die je wel registreert als je rondloopt maar toch eigenlijk niet ziet. Dankzij jouw stukjes loop ik met andere ogen door de stad en ben ik me veel bewuster van wat er op bepaalde plaatsen en in bepaalde straten is gebeurd en kan ik bijna voelen hoe het er vroeger aan toe moet zijn gegaan. Ik hoop dat je nog lang doorgaat met het schijven van deze pareltjes. Dankjewel en groeten, Dagmar
Dank!