Zie het als een stukje middeleeuwse overheidscommunicatie: een paar opgehangen lijken aan de kant van de toegangsweg naar de stad. De boodschap: hier heb je je te gedragen want tegen misdadigers wordt hard opgetreden. In de late middeleeuwen had vrijwel elke stad een galgenveld. Rond Amsterdam bevonden zich 4 van dit soort horrorplekken: in Noord, bij de Omval, in Westpoort en het huidige Leidseplein.
Vanaf 1360 gebruikte Amsterdam het uiterste puntje van Noord als galgenveld. Een goede plek, zo in het zicht van de haven. De lichamen van misdadigers die op De Dam waren terechtgesteld, werden hier opgehangen ‘om van de vogelen gegeten, en van de lucht verteert te worden.’
Doodvonnis
Er werden gemiddeld zo’n 4 doodvonnissen per jaar voltrokken. Meestal gebeurde dit op de Dam, maar soms ook op de Nieuwmarkt. In het beste geval werd het vonnis snel en pijnloos voltrokken door onthoofding met het zwaard. In het slechtste geval werd de ter dood veroordeelde geradbraakt zonder genadeslag. Dit hield in dat het slachtoffer op een wiel gebonden werd, waarna met een ijzeren staaf alle botten werden gebroken. Daarna werd de pechvogel halfdood op een galgenveld achtergelaten om te sterven. In de loop der eeuwen hebben zo’n 1.000 ongelukkigen Volewijk als laatste rustplaats gekregen. Maar Volewijk was niet de enige plek waar de argeloze reiziger richting Amsterdam te maken kreeg met deze onsubtiele vorm van overheidscommunicatie.
Galgenveld Leidseplein
Je ziet het pas als je het doorhebt: het galgenveld aan de Heiligeweg -de huidige Overtoom- op de oudste kaart van Amsterdam uit 1538. Het bevindt zich onopvallend in het weiland buiten de stad. Uniek, want het is de enige contemporaine afbeelding die we van dit galgenveld kennen. Er is vrijwel niks over bekend, het is nergens anders gedocumenteerd. Gezien de ligging hoorde het bij Nieuwer-Amstel, oftewel Amstelveen en omstreken. Maar navraag bij de Amstelveense archieven leverde niets op.
Het kan ook net binnen de formele Amsterdamse stadsgrens liggen. Die lag zo’n 300 meter van de stadsmuur af. Maker Cornelis Anthoniszoon heeft de afstanden op deze plek niet accuraat weergegeven, maar het lijkt op de plek waar tegenwoordig het Leidseplein is. Dat ligt meer dan 300 meter van de stadsmuur. Op zijn houtsnede van dezelfde kaart uit 1544 is het galgenveld verdwenen. Ook op andere kaarten uit de 16e eeuw komt dit galgenveld niet meer voor. Dus: wat zien we hier, wat is dit?
Explosie van executies
Een paar jaar voor Cornelis Anthonisz zijn kaart maakte, vond een ongekende explosie van executies plaats door de opkomst van de strenggelovige wederdopers. Zij hadden in 1535 het stadhuis bestormd. Daarbij waren tientallen doden gevallen. Iedereen die ook maar iets met deze wederdopers te maken had, werd streng gestraft. Er werd dat jaar in Amsterdam een recordaantal van 64 personen geëxecuteerd. De lichamen werden op Volewijk en bij de stadspoorten opgehangen. Houdt het onbekende galgenveld aan de Overtoom verband met deze wederdopersperikelen?
De Heining
Wat tegenwoordig een bedrijventerrein bij de Amsterdamse haven in Westpoort is, was ooit ook een afschrikwekkend oord van wraak en gerechtigheid. Althans, dat was de bedoeling: de galg op dit galgenveld stond er meer voor de sier en heeft in werkelijkheid maar 1 tentoongestelde misdadiger gekend. En daar dan ook nog alleen het hoofd van. Dat was in 1587 het afgehakte hoofd van de moordenaar van de sluiswachter van Halfweg. De Heining was een schiereiland achter de Spaarndammerdijk waar zich het Gerecht van Rijnland bevond. Het graafschap Holland was onderverdeeld in districten met een eigen bestuur en rechtspraak. Rijnland was er daar 1 van. Het district Rijnland was met zijn bescheiden galgenveld duidelijk geen voorstander van de doodstraf. Het plaatsen van een houten galg alleen ter afschrikking wijst op een voor die tijd uniek moderne kijk op misdaad en straf.
Archeologisch onderzoek
In 2015 werd archeologisch onderzoek gedaan op de Heining. In de voorafgaande Archeologische Quickscan staat: ‘Verwachte archeologische resten: fundamenten gemetselde galgenput, menselijke begravingen, losse vondsten’. Die kans was dus sowieso heel klein, maar ook het hoofd van de moordenaar van de sluiswachter van Halfweg is er niet aangetroffen. De Heining bleef hoe dan ook lange tijd een louche plek. Het was ook de plek waar de ontvoerde Freddy Heineken in 1983 wekenlang werd vastgehouden.
De Omval
Aan het Diemermeer lag een schiereilandje dat vanaf het einde van de 13e eeuw bij Ouderkerk in het gebied Ouder-Amstel hoorde. Op dit schiereiland bevond zich het Gerecht van Ouderkerk. Dit galgenveld is afgebeeld op een kaart uit 1570, dus we weten dat het in ieder geval vanaf dat moment daar aanwezig was. De kans is groot dat het net als Volewijk al vanaf de middeleeuwen in bedrijf was. De terechtstellingen vonden plaats in Ouderkerk, waarna de lichamen naar het gerecht werden gebracht. Na 1629 verdween het gerecht van de landkaarten.
Om bij stil te staan
De reiziger van vroeger kreeg te maken met vele gevaren en ongemakken. Bovenstaande kaart laat zien dat men van en naar Amsterdam ook langs gruwelijke plekken met dito geur kwam. De galgenput van Volewijk is in 1795 dichtgegooid maar nooit formeel geruimd. Dat houdt in dat daar diep in de grond nog steeds de resten kunnen liggen van geëxecuteerden. Dat kan ook gelden voor de Omval en het galgenveld Leidseplein. Toch iets om bij stil te staan als je er bent.
